• optymalnym poziomem pobudzenia emocjonalnego,
• jasnością myślenia,
• oceną własnych możliwości,
• brakiem lęku,
• odpornością na działanie czynników zewnętrznych i wewnętrznych,
• wolą walki do końca o maksymalny rezultat.

Co to jest dyspozycja startowa w strzelectwie?

W strzelectwie stan gotowości startowej charakteryzuje się umiejętnością strzelenia dużej ilości strzałów dobrych – „10” pod rząd z jednoczesnym wyłączeniem się z otoczenia.

Warunki współzawodnictwa w chwili obecnej są bardzo zaostrzone. Różnica w wynikach między zawodnikami zajmującymi miejsca 1-10 bywa bardzo mała. Jeden punkt decyduje często o tym czy zawodnik znajdzie się w strefie medalowej lub zakwalifikuje się do finału. Ponadto 10-strzałowa seria finałowa gdzie każdy punkt jest jeszcze podzielony na 10 części w sposób szczególny wzmaga rywalizację.

Często zdarza się że zawodnik prowadzący z dużą przewagą, nie potrafi do końca utrzymać tej przewagi i przegrywa oddając strzał bardzo słaby, który do tej pory nigdy mu się nie przytrafiał. Obserwowaliśmy to kilkukrotnie w finałach Igrzysk Olimpijskich.

Osiągnięcie stanu najwyższej gotowości jest bardzo trudne i wymaga wieloletniej pracy treningowej i udziału w zawodach wysokiej rangi. Aby ten stan osiągnąć w procesie treningowym powinny być spełnione następujące warunki:

• nienaganny stan zdrowia pozwalający na pełną realizację procesu szkolenia,
• nienagannie przygotowany sprzęt specjalistyczny oraz indywidualnie dobrana do broni amunicja co prowadzi do wiary zawodnika w niezawodność swojego sprzętu,
• dobrze przepracowany okres przygotowawczy, w którym osiągany jest pożądany poziom przygotowania ogólnego w tym wytrzymałości specjalnej oraz nienaganne opanowanie techniki strzelania tak aby do tych elementów nie trzeba było wracać w okresie startowym,
• osiągnięcie wysokiej formy sportowej w okresie poprzedzającym start główny,
• posiadanie na swoim koncie wysokich osiągnięć sportowych w latach poprzednich lub w startach poprzedzających start głównych co poprawia wiarę we własne możliwości. Zawodnicy KN w ostatnich kilkunastu latach otrzymują zadania eliminacyjne do Mistrzostw Świata i Igrzysk Olimpijskich na bardzo wysokim poziomie – np. w Pucharach Świata zajmować 1-8 miejsce. Takie ustawienie zadań pozwala zawodnikowi przełamywać bariery psychiczne i zrozumieć, że jeżeli chce się walczyć o medale na IO lub MŚ to trzeba wcześniej na swoim koncie notować sukcesy w zawodach poprzedzających te starty. System ten w dużej mierze sprawdził się w przygotowaniach do IO w Barcelonie, Atlancie i Sydney.
• posiadanie pełnych informacji o warunkach przyszłego startu – klimat, program minutowy zawodów, budowa i wyposażenie strzelnicy, wysokość i rodzaj tarcz, oświetlenie, itp. Najlepiej jeżeli obiekt jest nam znany z wcześniejszych startów. W przygotowaniach do IO z reguły rok przed startem zawodnicy przebywają na zgrupowaniu, a w roku olimpijskim startują w „teście przedolimpijskim” na obiekcie rozgrywania IO.
• przygotowanie i posiadanie przemyślanego i sprawdzonego wcześniej sposobu prowadzenia walki sportowej – wysoki poziom przygotowania taktycznego,
• determinacja w przygotowaniach – jasno określony cel i nieodparta chęć osiągnięcia sukcesu. Posiadając taki stan jesteśmy w stanie wszystko poświęcić dla osiągnięcia sukcesu.

Czym przejawia się gotowość startowa strzelca?

Osiągnięcie stanu gotowości startowej przejawia się tym, że w ostatniej fazie przed startem zawodnik posiada „formę sportową” tzn. że podczas treningów i sprawdzianów osiąga rezultaty na poziomie rekordowym. Formę sportową osiąga przed startem większa część zawodników lecz sam start tylko dla niektórych kończy się sukcesem. Oznacza to, że dla osiągnięcia sukcesu oprócz przygotowania technicznego i osiągnięcia wysokiej formy sportowej niezbędne są jeszcze inne elementy decydujące o sukcesie – przygotowanie psychiczne.

Do elementów przygotowania psychicznego które należy tutaj wymienić należą:

• przezwyciężenie własnych słabości, niezdecydowania i wątpliwości przed podjęciem decyzji o oddaniu strzału – jest to najtrudniejsze ponieważ największym przeciwnikiem strzelca jest on sam – walczy o wynik sam ze sobą,
• potrzeba dyscyplinowania myślenia połączonego ściśle z wzorcem prawidłowego strzału w warunkach skrajnych obciążeń psychicznych. Myślenie połączone z wytrwałością i uporem, w którym dominuje wiara że jestem w stanie wszystko wykonać i osiągnąć daje sukces,
• zarządzanie swoimi mięśniami – umiejętność utrzymania broni względem tarczy co pozwala trafić w „10”, której nie widać „gołym okiem” i która jest bardzo mała,
• posiadanie przez zawodnika przed startem zasobu energii, świeżości fizycznej i psychicznej. Osiągnięcie tego stanu ułatwia zmniejszenie obciążeń treningowych przed startem a nawet 1-2 dniowa przerwa.

Nie wymieniłem tutaj wszystkich elementów niezbędnych do osiągnięcia stanu gotowości startowej – skupiłem się na tych, które w mojej ocenie są najistotniejsze.

 Jaki trening stosować aby poprawić stan przygotowania psychicznego i dyspozycję startową zawodników?

 Środki treningowe z zakresu przygotowania psychicznego, które stosujemy w przygotowaniu strzelca można podzielić na następujące grupy:

1. Umysłowy trening psychiczny.     
   W skład tej grupy wchodzą ćwiczenia relaksacyjne mające na celu wprowadzenie zmian w organizmie polegających na zmniejszeniu napięcia mięśniowego oraz fizjologicznej aktywności organizmu. Prowadzą do stanu relaksu i odprężenia. Ponadto znajdują się tutaj ćwiczenia pomagające rozwiązywać zawodnikowi problemy związane z kontrolą stanów emocjonalnych w czasie startu, wzmacniać i polepszać samoocenę, osiągać pełną gotowość psychiczną do startu itp.
2. Strzelecki trening mentalny (ideomotoryczny) 
   ”Widzenie samego siebie”. Widzenie swoich ruchów jakie będzie się wykonywać we wszystkich szczegółach i kolejności. Trening ten prowadzi do automatyzacji czynności według poleceń, które zostały zaprogramowane w świadomości zawodnika. Trening ten zawodnik przeprowadza z bronią lub bez.
3. Trening zadaniowy indywidualny i grupowy.
4. Trening zabawowy.
5. Sprawdziany strzeleckie, strzelania kontrolne.
   Forma organizacyjna zbliżona jest do zawodów. Przeprowadza się strzelanie kontrolne typowych konkurencji lub innych dostosowanych do potrzeb szkoleniowych. W sprawdzianie udział biorą przeważnie zawodnicy należący do tej samej grupy szkoleniowej. Przykładowe strzelanie kontrolne w konkurencji dostosowanej do potrzeb szkoleniowych np. 20L+40S+30K.

 W opracowaniu tym skupię się na przedstawieniu możliwości zastosowania środków treningowych z grupy ćwiczeń zadaniowych i zabawowych. Treningi takie może przeprowadzić każdy szkoleniowiec bez specjalnego przygotowania psychologicznego. Obiektem treningu stają się procesy psychiczne takie jak uwaga, pamięć, wytrwałość, panowanie nad sobą, śmiałość, stanowczość. Treningowi podlega również motywacja, charakter, wytrzymałość specjalna, regulacja stanu psychicznego, umiejętność mobilizacji.

Zbudowanie psychologicznego treningu zamyka się w stworzeniu technicznych trudności, wywołujących u strzelca psychiczne i fizyczne napięcie, konieczne dla ich przezwyciężenia.

Wydzielanie tych lub innych cech psychicznych w zasadnicze zadania treningu wymaga specjalnej metodyki budowania zajęć, przemyślanego instruktażu, sprawnej organizacji. Uwaga strzelca powinna skupić się na tych stronach działalności, które chcemy rozwijać.

Długotrwałe utrzymywanie intensywnej uwagi na postawionym zadaniu jest zbytnio męczące i nie pomaga pomyślnemu rozwiązaniu nawet przy świadomymi i sumiennym nastawieniu zawodnika. Konieczna jest organizacja zajęć, wywołująca bezpośrednio zainteresowanie do procesu działalności, wspierająca mimowolną uwagę strzelca. Taką formą zajęć jest trening zadaniowy i zabawowy.

Zabawowa forma zajęć w wyniku występującego emocjonalnego „akompaniamentu” istotnie podnosi efektywność treningu. Stosowanie różnych warunków gier pozwala przenosić akcent treningowego oddziaływania z rozwijania jednych cech na rozwijanie innych, również na psychologiczne strony mistrzostwa sportowego. Obok tego, forma zabawowa sprzyja aktywizacji procesu treningowego, tworzy go bardziej ukierunkowanym. Kruszy się  bariera monotonności charakterystyczna dla sportu strzeleckiego. Tworzy trening bardziej emocjonalnym i widowiskowym. Daje możliwość modelowania działalnością startową wywołując stany psychiczne, bliskie do tych, które sportowiec spotyka na zawodach.

Zabawowe treningi można stosować w procesie nauczania strzelców wyższego i średniego poziomu przygotowania. Przy ich prowadzeniu trener musi stale kontrolować, żeby występujące napięcie nie odbijało się na prawidłowości pracy strzelca nad strzałem. Jeżeli strzelec w wyniku występujących napięć nie wykonuje prawidłowo czynności musi być odsunięty od treningu zabawowego. Z powrotem może do niego przystąpić gdy doprowadzi siebie do stanu gotowości, pozwalającego chronić prawidłową technikę pracy nad strzałem.

Po treningach grupowych praca nad doskonaleniem techniki w warunkach pracy indywidualnej wydaje się strzelcom nudna. Zaczynają oni organizować między sobą strzelanie o charakterze startowym. Nie można do tego dopuścić. Swobodny trening zostawia się sportowcowi po to, żeby bez żadnych psychicznych obciążeń skupił się na swoich czynnościach.

Przy realizacji treningów zabawowych duże znaczenie ma organizacyjna strona zajęć. Każdy trening powinno się prowadzić na tablicy demonstracyjnej. Forma i zawartość tablicy są różne w zależności od warunków prowadzenia treningu.

A. Trening zadaniowy indywidualny

Zawodnik dostaje do wypełnienia zadanie treningowe, które indywidualnie musi wykonać. Zadanie związane jest z osiąganiem określonych norm wynikowych, które trener ustala indywidualnie do możliwości i stanu wytrenowania zawodnika. Forma ta czyni trening bardziej urozmaicony, wywołuje stany emocjonalne, podobne do tych, jakie spotykają zawodnika podczas zawodów.       
Trening ten może być organizowany w formie indywidualnej i grupowej. W treningu zadaniowym indywidualnym zawodnik sam zmaga się z trudnościami wynikającymi z postawionego zadania, natomiast w treningu grupowym, zadanie to postawione jest kilku zawodnikom i służy ono do rywalizacji między nimi.

Trening w tej formie powinno przeprowadzać się wg zasad obowiązujących na zawodach (godzina rozpoczęcia treningu jednakowa dla wszystkich zawodników, określony czas strzelania, itp.).

1. Zaliczyć np. 6 dziesiątek. Za strzał „8” odejmuje się dwie dziesiątki, a za strzał gorszy 4 dziesiątki. Kryterium oceny jest ilość strzałów, które należy oddać, aby wykonać zadanie. Określamy maksymalną ilość strzałów na wykonanie zadania np. 60.

2.  Strzelić np. 20 strzałów ocenianych. Za strzelenie drugiej „9” pod rząd - jedno złożenie bezstrzałowe dodatkowo, za „8” - trzy złożenia, a za strzał gorszy - pięć złożeń bezstrzałowych. Kryterium oceny jest ilość strzałów dodatkowych.

• za strzał lepszy przyznaje się +1 pkt.,
• za strzał gorszy przyznaje się -2 pkt.,
• strzał o takiej samej wartości nie jest punktowany,
• za strzelenie „10” gdy w tarczy jest już „10” przyznaje się +2 pkt.
UWAGA! Zawodnik dowiaduje się o zadaniu dopiero po strzeleniu pierwszych 20 strzałów.

Ćwiczenie może posłużyć do oceny poziomu aspiracji jak również przy pomocy zapisu w tabeli można określić czy zawodnik jest ryzykantem czy asekurantem.

Tab. 2. Sposób zapisu wyników ćwiczenia „prognoza”

19. Strzelić np. 10 strzałów ocenianych z informowaniem innych o wartości strzału. Czym wartość strzału niższa, tym informacja głośniejsza.

20. Strzały oddajemy na komendy tak jak w serii finałowej. Kto strzeli najwyższy strzał - otrzymuje 1 pkt.

21. Grupa zawodników ma za zadanie strzelić np. 4 serie 10-strzałowe. Na każdą serię trener daje inne zadanie np.

• uzyskać maksymalny rezultat,
• maksymalna liczba „10” w serii,
• strzelić w serii jak najmniej „odskoków” np. „8”,
• uzyskać maksymalny rezultat w serii prowadzonej w formie finału           

Po każdej serii trener może przyznawać punkty za wykonane zadanie, a tym samym może wyłonić zwycięzcę całego ćwiczenia

22. Strzelanie kontrolne z „niespodziankami”  
Celem tego ćwiczenia jest doskonalenie umiejętności zachowania się w nieprzewidzianych sytuacjach mogących wystąpić w trakcie trwania zawodów. Przykładowy trening: Sprawdzian 40 nb. (12+13+15 nb.) z „niespodziankami”. W trakcie strzelania stosujemy utrudnienia (kontrola postawy, głośne rozmowy, zmiana stanowiska, przerwy różnej długości spowodowane „awarią” oświetlenia, broni, automatu do zmiany tarcz, itp.). Zawodnik nie wie wcześniej jakie niespodzianki go czekają. Trening taki ma za zadanie nauczenie zawodnika radzenia sobie w sytuacjach destrukcyjnych, mogących wystąpić na zawodach.

23. Strzelanie serii strzałów ocenianych w określonym czasie np. 10 strzałów w czasie optymalnym dla zawodnika, 10 strzałów w czasie 5 minut krótszym, 10 strzałów w czasie o 3 minuty dłuższym. Ćwiczenie to doskonali tempo i rytm strzelania oraz pozwala na zawodach lepiej dysponować czasem strzelania.

24. Ćwiczenie doskonalące rozpoczynanie konkurencji (przejście ze strzałów próbnych na oceniane), np.: 3 x (próbne + 5 oc.) – po każdej serii wstajemy i na nowo przyjmujemy postawę. Można również stawiać normę wynikową do osiągnięcia w każdej z serii.

25. Modelowanie warunków w jakich odbędzie się przyszły start. Ćwiczenie to służy do przygotowania zawodnika do konkretnych zawodów i konkretnych warunków z jakimi się spotka. W treningu stosujemy następujące elementy: strzelanie w różnych porach dnia, na różnych stanowiskach, z obcojęzycznymi komendami, do tarcz typu stosowanego na przyszłych zawodach, odpowiednie oświetlenie, itp.

B. Trening zabawowy

Długotrwałe utrzymywanie intensywnej uwagi na postawionym zadaniu jest bardzo męczące. Konieczna jest organizacja zajęć wywołująca bezpośrednie zainteresowanie, wspierająca mimowolną uwagę strzelca. Zabawowa forma zajęć w wyniku emocjonalnego „akompaniamentu” istotnie podnosi efektywność treningu. Czyni trening bardziej emocjonalnym i widowiskowym. Daje możliwość modelowania startową działalnością wywołując stany psychiczne podobne do tych, które sportowiec przeżywana zawodach. Pozwala wydatnie zwiększyć objętość i intensywność treningu, zachowując fizyczną świeżość zawodnika, jako wynik zainteresowania i emocjonalnego napięcia. Trening w tej formie powinno się prowadzić wg. rygorów podobnych do tych, jakie występują na zawodach (organizacja treningu, godzina rozpoczęcia, czasy na serie strzałów, itd.) przy wykorzystaniu tablic demonstracyjnych. 

Rys. 4. Schemat ćwiczenia „tor wyścigowy”

• pierwsze numery walczących drużyn wykonują określoną ilość serii. Zmieniające ich drugie numery kontynuują walkę z miejsca, gdzie skończyły pierwsze numery,
• „tor wyścigowy” dzieli się na sektory wg. ilości strzelców w drużynie tak, aby każdy mógł wystąpić 2-3 razy. Każdy strzelec prowadzi walkę do tej pory, aż pokona swój sektor,
• wszystkie części dystansu zakończone są „przeszkodami”, co zaostrza walkę na finiszu,
• wszystkie części dystansu zaczynają się od „przeszkody”, co odbija się na stanie strzelców, przygotowujących się do startu,
• za wynik przyjmuje się ilość trafień w „10”, a nie rezultat serii.

Tab. 3. Sposób zapisu turnieju „każdy z każdym”

Kolejność rozgrywek jest ustalona z góry wg. tabeli Bergera. Można również zastosować taki system, gdzie zawodnicy sami szukają sobie przeciwnika, z którym do tej pory jeszcze nie walczyli.

Tab. 4. Przykładowa kolejność spotkań w ćwiczeniu „turniej każdy z każdym” wg tab. Bergera

• seria z ustaloną normą wynikową (np. 45 pkt.) Norma wynikowa nie powinna być wysoka. Każdy zawodnik, który jej nie wypełni odpada z dalszej walki (w tabeli są to pola z zaznaczoną wielkością normy wynikowej).
• seria „na odpadanie”. W tej serii strzelec, który miał najsłabszy wynik - odpada, niezależnie jaki wynik osiągnął (w tabeli są to pola zakreślone).

Ćwiczenie można prowadzić w formie walki indywidualnej jak i zespołowej.

Tab. 5. Schemat ćwiczenia „odpadanie”

Rys. 5 Schemat turnieju systemem pucharowym przy 8 zaw.

Nieco bardziej skomplikowana jest sytuacja, kiedy liczba zawodników lub drużyn jest inna niż 4, 8 lub 16. Należy wtedy tak ułożyć „drabinkę” aby po pierwszej rundzie rozgrywek pozostało 4, 8 lub 16 osób do dalszej walki.

• runda A: zostaje rozegrana zgodnie z zasadami systemu pucharowego i wyłania zwycięzcę zawodów,
• runda B: rozpisujemy wszystkich zawodników w „drabince” poza zwycięzcą. Zawodnicy walczą o kolejne miejsca.

Rys. 6. Schemat turnieju systemem pucharowym przy 11 zaw.

Po przeprowadzeniu obu rund kolejność zawodników jest następująca: 1, 5, 2, 3. Niestety, wg. tego systemu nie można sklasyfikować zawodników zajmujących dalsze pozycje. Można rozegrać dodatkowe mecze.

Rys. 7. Schemat rywalizacji systemem pucharowym do dwóch przegranych

Proponowane w opracowaniu ćwiczenia stosowane są z powodzeniem od lat przez wielu trenerów z całego świata. Były one publikowane w książkach i artykułach zagranicznych, zaczerpnięte są również ze specyfiki rywalizacji w innych dyscyplinach sportowych. Wiele przedstawionych ćwiczeń opracowanych jest przez polskich trenerów. Każdy trener może je dowolnie modyfikować i dostosowywać do własnych potrzeb oraz poziomu trenowanych zawodników. Ćwiczenia te są ważnym narzędziem w ręku trenera, dzięki którym może wpływać na rozwój cech psychicznych i dyspozycję startową zawodnika.

Trenerzy często przed zawodami stosują strzelania kontrolne w typowych konkurencjach aby zorientować się jakie są możliwości startowe zawodnika. Z mojej praktyki wynika, że metoda ta jest nieskuteczna i prowadzi do dużych stresów u zawodnika, a wynik osiągnięty w sprawdzianie rzadko potwierdza się na zawodach. Korzystniejszym wydaje się stosowanie ćwiczeń przedstawionych w tej publikacji. Działalność sportowa związana jest z pokonywaniem trudności, dlatego też do osiągania sukcesów w sporcie konieczne jest przygotowanie wolicjonalne zawodników. Mam nadzieję, że przedstawione w tej pracy treści w tym dopomogą.

Piśmiennictwo

Baranowski T. (1979)  Koncentracja przedstartowa i startowa w strzelectwie sportowym. Sport Wyczynowy nr 6 (174).

Jarvis M. (2003)  Psychologia sportu. GWP Gdańsk.

Kijowski A. (2003) Rejestr środków treningowych w strzelectwie sportowym. Wrocław.

Kłodecka-Różalska J. (1993)  Radzimy sobie ze stresem. Biblioteka Trenera, RCMSzKFiS, Warszawa.

Kłodecka-Różalska J. (1996) Przekraczanie umysłowych możliwości ciała. Biblioteka Trenera, RCMSzKFiS, Warszawa.

Naglak Z. (1999) Metodyka trenowania sportowca. AWF Wrocław.

Prus G. (2003) Trening sportowy. AWF Katowice.

Sozański H (red), (1999) Podstawy teorii treningu sportowego. Biblioteka Trenera, RCMSzKFiS, Warszawa.

Wainsztain Ł.M. (1973) Psychologia w puliewoj strzelbie. DOOSAAF Moskwa

 Artykuł opublikowany w: Strzelectwo sportowe (Nowoczesne rozwązania szkoleniowe), zeszyt nr 2, Wrocław, 2005